Του Κωνσταντίνου Βαρζώκα*
Το θέμα που θα σας παρουσιάσω είναι: οι Ζαγορήσιοι κι ο Αλή πασάς. Ίσως σας φανεί παράξενο και χωρίς μεγάλο ενδιαφέρον, πλην όμως, όπως θα διαπιστώσετε στη συνέχεια, είναι θέμα πολύ σοβαρό και οι άγνωστες πτυχές του ελπίζω να σας διαφωτίσουν για την πολύ ενδιαφέρουσα εποχή του, 1750-1822, η οποία έχει πολλές ιστορικές διακυμάνσεις. Και πρώτα θα αναφερθώ, με λίγα λόγια, στην πόλη μας, τα Γιάννινα, μετά στο Ζαγόρι και στους Ζαγορήσιους, που έχουν σχέση με τη διοίκηση του Αλή πασά από το 1788 μέχρι το 1822 και τέλος στην ιστορική πορεία, τη δράση και το τέλος του σπουδαίου, αλλά τόσο αμφιλεγόμενου άνδρα, του Αλή πασά των Γιαννίνων, όπως παρέμεινε στην ιστορία.
Για την πόλη των Γιαννίνων έχουν γράψει πολλοί συγγραφείς. Ήταν άλλωστε πολύ σωστό αν λάβουμε υπόψη το μορφωτικό επίπεδο των Ηπειρωτών, οι οποίοι αγαπούν ξεχωριστά την ιδιαίτερη πατρίδα τους και προπάντων τα Γιάννινα, την ωραία αυτή πόλη των θρύλων και των παραδόσεων. Καμιά πόλη της Ελλάδας δε συγκρίνεται μαζί της, με εξαίρεση την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Για τη νεότερη Αθήνα δε γίνεται λόγος, δεν έχει την περιπετειώδη και πολλές φορές δραματική ιστορική πορεία των Γιαννίνων. Το ιστορικό έργο του Παναγιώτη Αραβαντινού και των παιδιών του, την εκτεταμένη ιστορικολαογραφική εργασία του Ιωάννη Λαμπρίδη, ακολουθούν εργασίες πολλών νεότερων συγγραφέων. Εγώ θα αναφέρω εδώ την πλούσια εργασία του Δημήτρη Σαλαμάνκα, τις εμπεριστατωμένες εργασίες του μεγάλου ερευνητή, μελετητή, και συγγραφέα Λέανδρου Βρανούση και την επιμελημένη και γλαφυρή εργασία του Κώστα Νικολαΐδη με τον τίτλο «Τα Γιάννινα». Κι εγώ στο ιστορικό μου βιβλίο «Αλέξης Νούτσος», που εκδόθηκε το 1971, αναφέρομαι με λεπτομέρειες στην ιστορία του Ζαγορίου και των Γιαννίνων, για την προ και μετά τον Αλή περίοδο.
Και τώρα λίγα λόγια απ’ την ιστορία των Γιαννίνων για να φτάσω στην εποχή του 1774, όταν οι Γιαννιώτες ενώθηκαν με συνθήκη με τους Ζαγορήσιους.
Τα Γιάννινα αναφέρονται σαν κάστρο που έστησε ο Ιουστινιανός το 550 μ. Χ., στο οποίο μαζεύτηκαν οι κάτοικοι της Εύροιας. Το οχυρό αυτό σιγά – σιγά έγινε σπουδαία πόλη και το 879 αναφέρεται με τ’ όνομα Ιωάννινα. Το κάστρο κράτησε ζωντανή και ακμαία την πόλη για πολλούς αιώνες και πέρασαν απ’ αυτό πολλοί λαοί, Βυζαντινοί δεσπότες, Φράγκοι, Σέρβοι, Αλβανοί άρχοντες και αρχηγοί περιστασιακοί και τέλος οι Ενετοί.
Το 1430 τα Γιάννινα παραδόθηκαν με συνθήκη στους Τούρκους. Οι Γιαννιώτες κράτησαν όλα τα προνόμια τους. Με την τουρκική διοίκηση, που επέβαλε τάξη και πειθαρχία, τα Γιάννινα άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ραγδαία προς όλες τις κατευθύνσεις. Αναπτύχθηκαν τα γράμματα, οι τέχνες, το εμπόριο, η γεωργία. Η σωστή διοίκηση κι η ασφάλεια έκαμαν τα Γιάννινα μια πόλη, που σιγά – σιγά έγινε το κέντρο και το καταφύγιο των κατοίκων της υπαίθρου.
Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι ζούσαν ήρεμα μέχρι το 1611 τότε που ο Διονύσιος ο Σκυλόσοφος έκαμε την άκαιρη και καταστρεπτική για τον χριστιανικό πληθυσμό ανταρσία κατά των Τούρκων.
Η ανταρσία, πολλοί την λένε επανάσταση, πνίγηκε στο αίμα, ο Σκυλόσοφος πιάστηκε στο γνωστό σπήλαιο κάτω απ’ το Κάστρο και γδάρθηκε ζωντανός. Δυστυχώς, χωρίς να επικρίνω την ορμητική του διάθεση, αναφέρω πως αυτός έγινε η αιτία μεγάλης καταστροφής. Οι χριστιανοί διώχτηκαν όλοι από το Κάστρο, οι εκκλησίες του Κάστρου, που ήταν πολλές, ανασκάφτηκαν από θεμέλιο και οι άνθρωποι έπαθαν πολλά δεινά κατά τον χρονικογράφο της εποχής. Αργότερα τα Γιάννινα, σαν τον αρχαίο φοίνικα, ξαναζωντανεύουν και γίνονται μια μεγάλη και ζωηρή πολιτεία. Όσοι Γιαννιώτες έφυγαν στη Δύση, στην Ανατολή, στη Βαλκανική και στη Ρωσία πρόκοψαν. Μερικοί επιστρέφουν κι άλλοι προσπαθούν να βοηθήσουν την πατρίδα. Έτσι δημιουργήθηκαν τα κληροδοτήματα, «τα λάσσα», που τόσο βοήθησαν τον Ελληνισμό της Ηπείρου.
Πέρασαν πάνω από εκατό χρόνια από την εποχή του Σκυλοσόφου. Τα Γιάννινα αναπτύχθηκαν και πάλι σε μεγάλη πολιτεία. Η ζωή της είναι ονομαστή και ζηλευτή για την πρόοδο της σ’ όλη τη Δύση, την Κωνσταντινούπολη και την Μικρά Ασία. Τα Γιάννινα προκόβουν στο εμπόριο, τα γράμματα και τις τέχνες και είναι εστία προόδου στον ελλαδικό χώρο. Βέβαια υπάρχουν και δύσκολες στιγμές, όταν υπάρχουν κακοί πασάδες, που καταπιέζουν τους ραγιάδες, καθώς επίσης και στιγμές ακρίβειας, σιτοδείας και ασθένειες, κατά τους κατά καιρούς χρονικογράφους, πλην όμως η πόλη συνεχίζει την ανάπτυξη της.
Από το 1760 η κατάσταση στην Ήπειρο, και ιδιαίτερα στην περιφέρεια Κονίτσης, στο Πωγώνι, στο Δυτικό Ζαγόρι και στα Γιάννινα, παρουσιάζεται ανώμαλη. Επιδρομές αλβανικών φύλων, ληστρικές επιδρομές από διάφορες συμμορίες, ανίκανοι πασάδες να επιβάλλουν την τάξη και πολλές φορές να συνεργάζονται με τους επιδρομείς. Δεινά και ενάντια περιστατικά, σύμφωνα με σχετικό χρονικό, κυριαρχούν στον πληθυσμό, ο οποίος ταλαιπωρείται και έχει το αίσθημα της ανασφάλειας και της τρομοκρατίας. Μόνο το Ζαγόρι την εποχή αυτή έχει κάποια ασφάλεια. Έχει οργανωμένη οδοφυλακή, η οποία δεν αφήνει να περάσουν εύκολα οι διάφορες ληστοσυμμορίες. Οι κάτοικοι κι οι προύχοντες των Γιαννίνων γνωρίζουν τη μεγάλη δύναμη των Ζαγορήσιων στην Κωνσταντινούπολη και την Υψηλή Πύλη. Καταφεύγουν στον Ιωαννούτσο Καραμεσίνη απ’ το Καπέσοβο και του ζητούν να μεσολαβήσει στην Πύλη, να διεκτραγωδήσει την άθλια αυτή κατάσταση και να διορίσει ικανούς πασάδες. Τότε έγινε και η συμμαχία «Ζαγορήσιων και Βαροσλήδων», δηλαδή των Γιαννιωτών.
Το έγγραφο αυτό διέσωσε αυτούσιο ο προσπάππος μου Κων/τίνος Βαρζώκας, δάσκαλος, ποιητής και λαογράφος και σας το διαβάζω ολόκληρο:
«Διά του παρόντος συμφωνητικού και ενυπόγραφου γράμματος δηλοποιοϋμεν οί κάτω υπογεγραμμένοι,, εκ της πολιτείας Ιωαννίνων, έσωτε και έξω, ότι επειδή εις τον τόπον μας ακολουθούν πολλά εναντία περιστατικά και καχαδρομάϊς πολλαΐς και ζημίαις εις την κοινότητα, διά τα όποια χρειάζεται μία όμονοητική κυβέρνηοις και άνθίστασης, με προθυμίαν έσυμφωνήσαμεν την σήμερον, όλοι κοινώς βαροσιλίδες τε και ζαγορίσιοι, να σταθοϋμεν συμφώνως εις κάθε υπόθεσιν της κοινότητος και να την κυβερνοϋμεν με προθυμίαν και έπιμέλειαν, όσον ήμπορέσωμεν καλλίτερα, αποβλέποντες κάθε ίνας εις τό καλόν και την σύστασιν της κοινότητος.
Αλλ’ επειδή εις τα τέτοια πολλάκις ακολουθούν καταδρομαϊς από τους εξωτερικούς και μάλιστα εις εκείνους οπού θέλουν το καλόν του κοινοϋ, ύποσχόμεθα ότι ανίσως, ο μη γένοιτο, ακολουθήση εις κανένα κάμμία καταδρομή ή ζημία κατά μέρος, να μην τον αφήσωμεν εις την ζημίαν, αλλά καθ’ όλους τους τρόπους νι τον διαφεντευσωμεν και να τον βοηθούμεν στοχαζόμενοι την καταδρομήν και την ζημίαν εκείνου ιδικήν μας και συντόμως να φυλάττωμεν αλλήλους, ως μέλη ενός και του αυτού σώματος. Ιδέ και κανείς από ημάς δυστροπήση και κοιτάξη το Ιδιον προτιμώντας την ξεχωριστήν ευτυχίαν από την κοινήν και φανή επιζήμιος, ο τοιούτος οποίας αν εϊη καταστάσεως να δώση απολογίαν περί τούτου έχων αντίδικον τον άδέκαστον περί τούτου κριτήν.
1774: Ιανουαρίου 24 Έν Ίωαννίνοις
Δημήτριος Καραϊωάννης βεβεω Χρηστόδουλος διμητρίου βεβεο
αλέξηος μήσου βεβεω ράδος βασιλίου βεβεώνο
αναστάσιος Δρύοπος βεβαιώ νικόλαος Ιερεύς βεβαιώ
Δημήτριος παφίλας βεβαιώ νουτζος κουτουλος βεβεονο
γιωργίς αλεξίου βεβεω Ίωαννοϋτζος άλεξίου προεστώς βεβαιώ
στάθης γεωργίου βεβεονο…».
Έτσι το Ζαγόρι και τα Γιάννινα συνεργάστηκαν και ξεκίνησαν μια καινούρια εποχή, την εποχή του Αλή πασά του Τεπελενλή, που έκαμε την πόλη των Γιαννίνων «πρώτη στ’ άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα».
Το Ζαγόρι είναι μια περιοχή με φυσικό περίγυρο, απομονωμένη σχεδόν από την άλλη Ήπειρο. Τόπος ωραίος, με πολλές φυσικές εναλλαγές, τόπος με άριστο κλίμα. Εύφορη χώρα με πλούσιες καλλιέργειες τότε, με ποτιστικά, με δημητριακά και πολλή κτηνοτροφία. Ήταν μια περιοχή που μπορούσε δύσκολα βέβαια να θρέψει τον πληθυσμό της, που περνούσε τότε τις 25 χιλιάδες κατοίκους. Οι Ζαγορήσιοι ήταν εργατικοί και πολύ νοικοκυρεμένοι άνθρωποι.
Είχαν από την βυζαντινή εποχή και την σλαβοκρατία οργανωμένο κοινωνικό σύστημα και θαυμάσια κοινοτική διοίκηση. Κάθε χωριό έβγαζε τον προεστώτα κι οι προεστώτες των χωριών τον Γενικό Προεστώτα Ζαγορίου. Συνεργάζονταν κι είχαν ισχυρή οδοφυλακή, που τους προστάτευε. Έτσι είχαν το σπουδαιότερο αγαθό, την ασφάλεια. Αυτή τους έδωσε την έφεση να εργάζονται και να αποδίδουν.
Το 1431 τον Οκτώβριο οι Ζαγορήσιοι, που ήταν οργανωμένη κοινότητα και είχε από τους Σέρβους και τους Δεσπότες του Βυζαντίου ορισμένα προνόμια, έστειλαν αντιπροσωπεία στην τουρκική διοίκηση των Γιαννίνων και δήλωσαν υποταγή. Ζήτησαν να έχουν τα προνόμια τους, την αυτοδιοίκηση και την μη κατάληψη της περιοχής από τον τουρκικό στρατό. Οι Τούρκοι ιθύνοντες στα Γιάννινα, σε συνεννόηση με την Υψηλή Πύλη, άφησαν στους Ζαγορήσιους όλα τους τα προνόμια με αντάλλαγμα την υποχρέωση του «βοϊνίκου».
Με την συνθήκη αυτή έπρεπε το Ζαγόρι κάθε χρόνο να στέλνει στην Πύλη ορισμένο αριθμό άξιων ανδρών, να υπηρετούν ένα διάστημα σαν ιπποκόμοι της Αυλής και των Τούρκων μεγιστάνων στους κρατικούς σταύλους στην Κων/πολη.
Ο θεσμός του βοϊνίκου φάνηκε στην αρχή βαρύς, εντούτοις υπήρξε κατά βάση σωτήριος για το Ζαγόρι. Η υπηρεσία αυτή, η οποία κατά κάποιο τρόπο ήταν αξιοπρεπής, αφού είχαν ιδιαίτερη και πλούσια στολή, καλή διαμονή, πλούσιο σιτηρέσιο και χρηματική αμοιβή, έδωσε την ευκαιρία στους έξυπνους Ζαγορήσιους να γίνουν με την αποστράτευση τους ικανοί άνθρωποι στο εμπόριο και τις τέχνες και να προοδεύσουν κοινωνικά. Με τις γνωριμίες τους, με τους ανθρώπους της Αυλής και τους Τούρκους μεγιστάνες, κατάφεραν να επιδοθούν σ’ επικερδή επαγγέλματα και να πιάσουν θέσεις κλειδιά. Πολλοί κατάφεραν να πάρουν το προνόμιο του έφιππου αξιωματικού, του «σπαχή», άλλοι έχουν αναπτύξει στενές σχέσεις με εξέχοντες Τούρκους διοικητικούς υπαλλήλους και αποκτούν μεγάλη δύναμη.
Έτσι δημιουργήθηκε και δυνατή ομάδα, μια τάξη πλουσίων εμπόρων, τραπεζιτών, χρηματιστών, προμηθευτών, διερμηνέων και γενικά επιχειρηματιών ενεργητικών, οι οποίοι εκμεταλλεύονται την αγραμματωσύνη των Τούρκων και γενικά του Βιλαετίου. Αλληλοϋποστηρίζονται, προοδεύουν και σχεδόν κρατούν στα χέρια τους το εμπόριο, τις προμήθειες της βασιλικής Αυλής και του αυτοκρατορικού στρατού και των πλουσίων Τούρκων. Ταυτόχρονα δεν ξεχνούν την πατρίδα τους το Ζαγόρι.
Γυρίζουν πλούσιοι και δυνατοί και προσφέρουν τη βοήθεια τους με κάθε τρόπο στους συγχωριανούς τους. Χτίζουν μεγαλόπρεπα σπίτια και βοηθούν στο χτίσιμο σχολείων, εκκλησιών, αμιλικών και άλλων κοινωφελών ιδρυμάτων.
Στην Κων/πολη αναδεικνύονται κι αποκτούν μεγάλη δύναμη πολλοί Ζαγορήσιοι και κυρίως άνθρωποι από τα χωριά Βίτσα, Τσεπέλοβο, Καπέσοβο, Κουκούλι, Νεγάδες, Καλοτά, Φραγκάδες και άλλα. Άλλωστε πολλοί Ζαγορήσιοι ταξιδεύουν στη Ρωσία, στη Ρουμανία, στη Μικρά Ασία, στην Ιταλία, στη Βιένη και γενικά στην Ευρώπη. Όλοι οι Ζαγορήσιοι της διασποράς προκόβουν κι αναδεικνύονται χρήσιμοι άνθρωποι και συμπαραστάτες του Ελληνισμού.
Τη δεκαετία του 1770-1780 τα Γιάννινα βάζουν μπροστάρηδες τους ξενιτεμένους και προκομένους Ζαγορήσιους, για να διορθώσουν την κατάσταση στην Ήπειρο με μεσολάβηση στην Υψηλή Πύλη. Αναζητείται ένα ισχυρό και ικανό πρόσωπο για το πασαλίκι και σαν τέτοιο επιλέγουν τον Αλή Τεπελενλή.
Οι Ζαγορήσιοι που βοήθησαν στον διορισμό του Αλή πασά, πρώτα σαν πασά Τρικάλων κι ύστερα των Γιαννίνων, ήταν ο Δημότσης από το Κουκούλι, ο Σιώλος και ο Οικονομάτης από την Καλοτά, ο Πριμηκύριος από το Πάπιγκο και οι Καπεσοβίτες Χριστόδουλος Πασχάλογλου, Κων/τίνος Βρούζος και Ιωαννούτσος Καραμεσίνης.
Ο Δημότσης ή Δημότσιος από το Κουκούλι υπηρετούσε ως γραμματικός στη Βαλιδέ σουλτάνα. Ο Σιώλος και ο Οικονομάτης από την Καλοτά ήταν αρχιμάγειροι σε Τούρκους μεγιστάνες. Ο Κων/νος Βρούζος ήταν γιατρός στο βασιλικό χαρέμι. Τούτος είναι παππούς του μετέπειτα ισχυρού τραπεζίτη Κων/νου Βρούζου. Ο Χριστόδουλος Πασχάλογλου ήταν γιατρός και μυστικοσύμβουλος τεσσάρων κατά διαδοχήν σουλτάνων, όπως γράφει ο Λαμπρίδης, δηλαδή του Αβδούλ Χαμίτ του Α’, του Σουλεϊμάν του Γ’, του Μουσταφά του Δ’ και του Μαχμούτ του Δ’ μέχρι το 1821. Το 1822 ο Κων/νος Βρούζος και ο Χριστόδουλος Πασχάλογλου υπέστησαν μαρτυρικό θάνατο, γιατί θεωρήθηκαν ότι ενέχονται στην επανάσταση του 1821 και στην αποστασία του Αλή, πράγμα δηλαδή που είναι αληθές.
Ο Χριστόδουλος Πασχάλογλου ήταν γιατρός σπουδαγμένος στην Ευρώπη, όπως ανακάλυψε ύστερα από σχετική έρευνα ο επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου μας κ. Γεώργιος Παπαγεωργίου. Θείος του Χριστοδούλου Πασχάλογλου ήταν ο Αλέξης Καραμεσίνης.
Ο Αλέξης Καραμεσίνης ήταν ζάπλουτος με εμπορικούς οίκους στην Οδησσό, στη Βάρνα και στην Κων/πολη. Στην Κων/πολη διηύθυνε μεγάλο εμπορικό κατάστημα και τράπεζα.
Γιος του Αλέξη Καραμεσίνη ήταν ο Ιωάννης ή Ιωαννούτσος Καραμεσίνης. Τούτος συνήθως υπογράφεται ως Ιωαννούτσος Αλεξίου. Αυτός ανέλαβε τη διεύθυνση των εμπορικών υποθέσεων και άφησε τον πάτερα του να γυρίσει για γεράματα στο χωριό, το Καπέσοβο. Ο Ιωαννούτσος το 1760 περίπου βρίσκεται στα Γιάννινα στο εμπορικό και χρηματιστηριακό κατάστημα. Αγοράζει το αγρόκτημα «Γεώργιον Βαρβάσι» στο Λυκόστομο μέχρι το Πέραμα. Έχει μεγάλη επιρροή στους πασάδες κι αποκαλείται «πανεντιμώτατος και πανευγενέστατος». Ο λαός τον αποκαλεί «Ρωμηόπασα». Η δύναμη του είναι στην Κων/πολη στους Ζαγορήσιους. Στα χρόνια αυτά, δηλαδή 1760 ως 1770, ο Ιωαννούτσος Καραμεσίνης αναδεικνύεται στο σημαντικότερο πρόσωπο στην Ήπειρο και αναλαμβάνει και τη Γενική Προεστεία του Ζαγορίου και των Γιαννίνων.
Αλλά ας δούμε και την πορεία του Αλή Τεπελενλή, μέχρι την συνάντηση του με τον Ιωαννούτσο Καραμεσίνη.
Την περίοδο 1750-1770 η ταχεία εξισλάμιση του αλβανικού πληθυσμού έδωσε δύναμη σε πολλούς τοπάρχες, οι οποίοι με την ενίσχυση μπέηδων και πασάδων καταδυναστεύουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Το πασαλίκι των Γιαννίνων έχουν ανίκανοι κι εκφυλισμένοι πασάδες κι η κατάσταση στην Ήπειρο είναι ανυπόφορη. Τώρα εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Αλής Τεπελενλής με πολυάριθμη συμμορία. Τρομοκρατεί και λυμαίνεται τη νότια Αλβανία και τη βορειοδυτική Ήπειρο. Είναι έξυπνος, τολμηρός και αδυσώπητος. Οι άντρες του πειθαρχημένοι κι οργανωμένοι, δεν αρπάζουν και δεν κλέβουν. Έχει οργανωμένο στρατιωτικό τμήμα. Στα χωριά που μπαίνει ο Αλής παίρνει από τους πλούσιος και μοιράζει στους φτωχούς. Παίρνει ό,τι θέλει κι απ’ όσους έχουν, θέλει να δείχνει δίκαιος και σωστός στο τρόπο που επιβάλλεται. Γύρω στα 1760 σκέπτεται να μπει στο Ζαγόρι.
Έμαθε για τον Καραμεσίνη και για τους ισχυρούς Ζαγορήσιους στην Κων/πολη. Μπαίνει στη Δοβρά και στο Ζαγόρι όχι σαν εισβολέας και ληστής, αλλά με σκοπό να έρθει σε συμφωνίες. Ο προεστώς της Δοβράς Γεώργιος Λαδιάς του συστήνει να πάει στο Καπέσοβο να γνωρίσει τον Ιωαννούτσο Καραμεσίνη. Πράγματι ανέβηκε στο Καπέσοβο και γνώρισε τον Αλέξη Καραμεσίνη, μια που ο Ιωαννούτσος έλειπε. Ο Γούδας γράφει τι ζήτησε, ο Αλής από τον Αλέξη Καραμεσίνη: «…Μη φοβάσαι, τω είπεν ο Αλβανός. Δεν σε έφερον εδώ ίνα σε κακοποιήσω, αλλ’ ίνα συσκεφθώμεν πώς δύναμαι να προαχθώ και να σώσω τον τόπον τούτον εκ της αναρχίας. Συ ημπορείς και γνωρίζεις τα μέσα δι’ ων επιτυγχάνονται ταύτα εις Κων/πολη…».
Ο Αλέξης του υποσχέθηκε κάθε βοήθεια με τους Ζαγορήσιους και έδωσε μεγάλη οικονομική ενίσχυση.
Τον άλλο χρόνο ο Αλής φιλοξενείται στα αρχοντικά του Ιωαννούτσου και γίνονται φίλοι αδερφοποιτοί και βλάμηδες στο ευαγγέλιο. Ο Ιωαννούτσος εκτιμάει το γενναίο οπλαρχηγό, υπολογίζει τη στρατιωτική του ιδιοφυία και τη δύναμη του. Του δίνει υπόσχεση για πολιτική και οικονομική βοήθεια. Του υπόσχεται να πάει στην Πόλη, όπου με τη βοήθεια των Ζαγορησίων θα κατορθώσει να τον αναδείξει πασά των Γιαννίνων.
Ο Πουκεβίλ στο βιβλίο του για την ελληνική επανάσταση γράφει σχετικά για τον Νούτσο και τον Αλή, όπως του τα διηγήθηκε ο Αλής: «Διήλθον εκ Ζαγορίου ένθεν ο πιστός μου Νούτσος, ο θεός να μακαρίσει την ψυχήν του αξίου εκείνου ανδρός, με επρομήθευσεν χρημάτων και κάθε ενισχύσεως…».
Ο Ιωαννούτσος έβαλε σκοπό του να διορίσει τον Αλή πασά στα Γιάννινα, με τη βοήθεια των Ζαγορήσιων. Ο Γούδας μας λέει ότι ο Ιωαννούτσος πριν πάει στην Πόλη για να το διορισμό του Αλή ευχήθηκε να πετύχει και να ανακαινίσει από θεμέλιο τον μικρό ναό του Αγίου Νικολάου. Πράγματι το 1793 η εκκλησία χτίστηκε από θεμέλιο και ο Ιωαννούτσος φάνηκε συνεπής στο τάμα του. Αρχικά ο Αλής διορίστηκε «ντερβεντάτ ναζήρ», δηλαδή οδοφύλακας και το 1785 έγινε πασάς στα Τρίκαλα. Στα Γιάννινα έρχεται το 1788 και γίνεται πασάς πραξικοπηματικά. Ο Αραβαντινός κι ο Λαμπρίδης απαθανάτισαν επιγραμματικά τις ενέργειες του Χριστοδούλου Πασχάλογλου και του Ιωαννουτσου με το παρακάτω λαϊκό δίστιχο:
«Νούτσος απ’ το Καπέσοβο, Πασχάλης ακ’ την Πόλη έφεραν τον Αλή πασά μέσα εις το Βαρόσι» (δηλ. τα Γιάννινα).
Με την εγκατάσταση του Αλή στο πασαλίκι των Γιαννίνων, το φθινόπωρο του 1788, η περιοχή των Γιαννίνων γνώρισε την ευημερία και την τάξη. Οι κύριοι σύμβουλοι του στην πολιτική διακυβέρνηση είναι χριστιανοί και μόνο στα στρατιωτικά θέματα δε δέχεται καμιά ανάμιξη. Στην αρχή της σατραπείας του ο Αλής στηρίχτηκε στον Ιωαννούτσο και τους Ζαγορήσιους της Πόλης. Ο Πουκεβίλ μας πληροφορεί ότι την πρώτη θέση είχε ο Ιωαννούτσος Καραμεσίνης, που ανέλαβε και Γενικός Προεστώς Ιωαννίνων και Ζαγορίου.
Επίσης ένα πολύτιμο ντοκουμέντο είναι ένα άρθρο της εφημερίδας της Βιέννης «Των Μαρκιανών Πουλιού» όργανο των οπαδών του Ρήγα Βελεστινλή:
«Γραφαί από πολλά μέρη της Ρούμελης κηρύττουν την ευτυχία των Ραγιάδων υπό την ηγεμονίαν του ηγεμόνος πάσης Ηπείρου και Πασά των Ιωαννίνων Αλή Πασά. Η υψηλότης του, αφού έκαμε εις εκείνα τα μέρη ν’ απολαμβάνουν οι χριστιανοί μίαν άκραν ειρήνην και ελευθερίαν, ηθέλησε να τους αλαφρώση και από τα δοσίματα και εξωτερικός αδικίας και συμφωνόντας μαζύ τους ένα διωρισμένον ελαφρόν δόσιμον, όπου να το δίνουν δυο φορές τον χρόνον με την ησυχίαν των, εσήκωσε να μην είναι τελείως κοτζαμπάσηδες, καψιμαλλήδες και οι τοιούτοι, αξιώνοντας η υψηλότης του μόνον ένα άρχοντα της πόλεως των Ιωαννίνων, προεστώτα Ζαγορίου και όλων των πέριξ χωρίων τον κύριον Ιωαννούτζον Αλεξίου (Καραμεσίνην) δια να κυβέρνηση αυτήν την υπόθεσιν. Όθεν εις Ιωάννινα ευρίσκεται ο λαός εις μεγάλην χαράν επειδή τα δοσίματα τους είναι ασυγκρίτως ολιγότερα, ήτοι το 1/5 από το τι έπρεπε να δώσουν πρωτύτερα. Όλες οι πολιτείες και χώρες της Ρούμελης, αφού ήκουσαν ετούτο το άξιον της νψηλότης του κατόρθωμα, χαίρονται ελπίζοντας να απολαύσουν και αυταί μίαν τέτοιαν σοφήν και φρόνιμον διάταξιν και προστρέχουν θεληματικώς υπό την σκέπην του Ύψους Του».
Όπως δείχνει το σπουδαίο αυτό ντοκουμέντο ο Αλής μόλις ανέλαβε τη σατραπεία έδειξε φιλοχριστιανική πολιτική. Η μάστιγα των δοσιμάτων είχε φέρει τον πληθυσμό στο χείλος της απελπισίας. Η άνοδος του Αλή στην εξουσία έδωσε χαρά και αγαλλίαση, ασφάλεια και αποδοτική εργασία.
Ο Πουκεβίλ στην Ιστορία της Ελλ. Επαναστάσεως γράφει: «Μόλις άνέλαβεν την Σατραπείαν ο Άλής την πρώτη θέσιν καθεϊξεν ο Νοϋτσος Καραμεσίνης.
Αμέσως διορίσθη Γενικός Προεστός και ουδέ μόνον αυτό, όιετελει ως αυτεξούσιος τοπάρχης, οϋδένα άλλον Οθωμανόν ισχύοντα εν τη δικαιοδοσία του».
Ίσως πολλοί να θεωρήσουν σαν υπερβολή την εξύψωση του Αλή. Δυστυχώς έχομε σχηματίσει κακή εικόνα για τον Αλή από φανταστικές διηγήσεις ορισμένων ξένων περιηγητών, από Έλληνες συγγραφείς της εποχής, από φανταστικές διηγήσεις κι από την προφορική παράδοση.
Ο Αραβαντινός, αν και ως ιστορικός φαίνεται ειλικρινής, εντούτοις ως Παργινός μισεί τον Αλή και τονίζει ιδιαίτερα τις άσχημες πλευρές του.
Την τακτική του Αραβαντινού ακολουθεί και ο Πουκεβίλ.
Ο λόρδος Βύρων, ο Σμάρτ Ούγκο, ο Ουΐλιαμ Πλομάρ και πολλοί άλλοι ξένοι εκθειάζουν τον Αλή. Το «διαμάντι της Ηπείρου» τον αποκαλεί ο Πλομάρ, «το Λιοντάρι της Ηπείρου», «ο Νέος Πύρρος» τον αποκαλούν άλλοι κλπ.
Ο Αλής μάζεψε στην αυλή του ονομαστούς κι άξιους καπεταναίους Έλληνες και Αρβανίτες. Τους Τούρκους τους αποκαλούσε «χαλτούπηδες» και τους κρατούσε σε απόσταση. Στη στρατιωτική σχολή του Αλή σπούδασαν ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος, ο Ίσκος, ο Δυοβουνιώτης, ο Διάκος, ο Βαρνακιώτης κι άλλοι πολλοί. Όσοι δε θέλησαν να υποταχτούν τους χτύπησε αλύπητα.
Τους Σουλιώτες τους κάλεσε να συνεργαστούν και τους θεωρούσε πατριώτες του. Όταν όμως οι Σουλιώτες έβαλαν φορολογία μέχρι τα Δερβίζιανα τότε τους χτύπησε. Επίσης είχε εντολές από την Υψηλή Πύλη να τους χτυπήσει και να τους εξοντώσει, γιατί οι Σουλιώτες συνεργάζονταν με τους Αγγλογάλλους ενάντια στην αυτοκρατορία.
Η επιτυχία ήταν το κριτήριο στην Υψηλή Πύλη για να στερεώσει την εξουσία στο θρόνο του πασιά των Γιαννίνων.
Μετά την υποταγή των Σουλιωτών ο Αλής επιδόθηκε στην εσωτερική διοίκηση του πασαλικιού του. Επέβαλε παραδειγματική τάξη και πειθαρχία στη διοίκηση των Γιαννίνων. Η ασφάλεια στην ύπαιθρο και το ελεύθερο εμπόριο έκαναν τα Γιάννινα την κυριότερη πόλη της Βαλκανικής. Αυτή ήταν άλλωστε και η επιθυμία των Ζαγορήσιων.
Έχει συμβούλους τους άξιους Ζαγορήσιους Ιωαννούτσο Καραμεσίνη, Μάνθο Οικονόμου, Κων/νο Μαρίνογλου και τον Γεώργιο Λαδιά. Οικονομικό σύμβουλο έχει τον Σταύρο Τζαμπαλάμο, τον πατέρα του Γεωργίου Σταύρου, ιδρυτή της Εθνικής Τράπεζας. Ο Σταύρος Τζαμπαλάμος γίνεται αργότερα πεθερός του Αλέξη Νούτσου, στο δεύτερο γάμο του γιου του Ιωαννούτσου Καραμεσίνη. Ο Αλής έχει ακόμα κοντά του το σοφό δάσκαλο Ψαλίδα και τους ικανούς γιατρούς Κωλέττη και Βηλαρά. Όλοι οι Ζαγορήσιοι που υπηρετούν, συμβουλεύουν, συγκρατούν κι αποτρέπουν τον Αλή, έχουν στενή συνεργασία με τους Ζαγορήσιους της Πόλης.
Η πρώτη δυσκολία στον Αλή παρουσιάζεται με την συνομωσία της Σουλεϊμάν Πασίνας και του Αληζότ αγά, του φίλου της. Οι Ζαγορήσιοι όμως στην Κων/πολη αγρυπνούν κι η Σουλεϊμάν Πασίνα απομονώνεται. Αργότερα ο Αλής συναντάει δυσκολίες από τον Ισμαήλ Πασόμπεη, αλλά κι αυτός απομακρύνεται, γιατί εκτός των άλλων κινδυνεύουν και οι σκοποί της Φιλικής Εταιρείας. Στην Κων/πολη βρίσκονται κι αγρυπνούν για τον Αλή πασά οι Καπεσοβίτες Χριστόδουλος Πασχάλογλου, Χριστόδουλος Μαρίνογλου και Κων/νος Βρούζος. Ο Χριστόδουλος Μαρίνογλου είναι αδερφός του Κων/νου Μαρίνογλου, που είναι υπουργός εξωτερικών στην αυλή του Αλή πασά και μετά το 1800 έρχεται κι αυτός στα Γιάννινα κι αναλαμβάνει τροφοδότης του Αλή πασά. Στην Κων/πολη βρίσκεται ακόμα ο Χριστόδουλος Οικονόμου απ’ το Κουκούλι, αδερφός του Μάνθου Οικονόμου, που είναι γραμματικός του Αλή. Ο Χριστόδουλος Οικονόμου είναι σημαντικό πρόσωπο στην οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας κι αναλαμβάνει τη μύηση κι άλλων ισχυρών Ζαγορήσιων. Τέλος στην Κων/πολη βρίσκεται και ο Τσεπελοβίτης έμπορος και τραπεζίτης Ιωάννης Ρέσσος κι αυτός υποστηρικτής του Αλή. Όλοι οι παραπάνω βοηθούν στην υπόθεση του Αλή πασά για το καλό των Γιαννίνων, του Ζαγορίου και της Ηπείρου γενικότερα.
Στην αυλή του Αλή λειτουργούσε ένα είδος υπουργείου.
Άρχων Λογοθέτης, δηλ. πρωθυπουργός κατά τη βυζ. ορολογία ήταν ο Αλέξης Νού-τσος και στελέχη αυτής της υπηρεσίας ήταν ο Μάνθος Οικονόμου, ο Σπύρος Κολοβός ο Κώστας Γραμματικός κ.ά.
Ήταν γραμματικοί του Αλή πασά, απαραίτητοι επειδή αυτός ήταν αγράμματος και επειδή υπήρχε ανάγκη συνεννόησης με τους γραικούς υπηκόους. Ο Μάνθος Οικονόμου καταγόταν από το Κουκούλι και προσλήφτηκε γραμματικός αμέσως μόλις ανέλαβε το πασαλίκι Ιωαννίνων. Ίσως ο Μάνθος να είχε συγγένεια ή φιλία με τον Ιωαννούτσο Καραμεσίνη σαν κοντοχωριανοί.
Ο Μάνθος Οικονόμου ήταν άνθρωπος συνετός και μετριόφρων. Στο ελληνικό στοιχείο επικράτησε τότε η φράση «τόπε ο κυρ-Μάνθος».
Ήταν σπουδαίος σύμβουλος του Αλή κι αναλάμβανε τις δύσκολες αποστολές και διαπραγματεύσεις. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία μαζί με τον Αλέξη Νούτσο το 1817-1818 από τον αδερφό του Χριστόδουλο Οικονόμου. Βοήθησε στη διάρκεια της υπηρεσίας του πολλούς αναξιοπαθούντες Γιαννιώτες και Ζαγορήσιους.
Κατάλαβε γρήγορα ποια τύχη περίμενε τον Αλή πασά και το 1820 έφυγε για Μέτσοβο να συναντήσει τον φίλο του Ισμαήλ Πασόμπεη κι εκεί σκοτώθηκε από σύπτωση.
Το 1818 έρχεται πάλι από την Κων/πολη ο Χριστ. Οικονόμου και φέρνει επιστολή προς τον Αλέξη Νούτσο που τον συμβουλεύει να εργάζεται για την Φιλική Εταιρεία, και να φροντίζει τον πεθερό, δηλ. τον Αλή, όπως ήταν το λεξιλόγιο της Φιλικής Εταιρείας.
Την επιστολή αυτή διέσωσε στο αρχείον του ο προπάππος μου σχετική φωτοτυπία υπάρχει στο Βιβλίο «Αλέξης Νούτσος» όπως την αποτύπωσε η εταιρεία Μεσ. Σπουδών με τη φροντίδα του Λ. Βρανούση και σας τη παραθέτω:
«Τω πανεντιμωτάτω και πανευγενεστάτω άρχοντι λογοθέτη κω κω Αλεξίω Ιωαννούτζου τω λίαν μοι αγαπητώ ανεψιώ εις Καπέσοβον.
Την υμετέραν πανεντιμότητα πατρικώς φιλώ.
Πλήρης χαράς τας επωφελείς τη πατρίδι υμετέρας ενεργείας έγνων παρά του κυρίου Χριστοδούλου Οικονόμου και ήσθην διά τούτο.
Ο κυρ Χριστόδουλος διά ζώσης εγνώρισεν τη υμετέρα εντιμότητι εν πάση λεπτομερείς την όλην κατάστασιν, εν η πάντες δεν θα παραλείψωσιν του υπέρτατου χρέους και εις προβαλλόμενον χρόνον θέλουσιν αγωνισθή επιπόνως.
Ο χρόνος της ζωής έκαστου άνθρωπου λίαν βραχύς εστίν, πλούτη και έτερα αγαθά εις τον φθαρτόν τούτον κόσμον παραμένουν, πλην άφθαρτος η δόξα εν παντί των αγωνισαμένων τον της αρετής και θυσίας δρόμον.
Ευγενέστατε άρχων προσφιλές μοι ανεψιέ
ο υμέτερος πατήρ προσφιλής μοι αδελφός, βορά αγνωμοσύνης εγεγόνει, τον δρόμον της θυσίας εβάδισεν, τη πατρίδι προσέφερεν την έαυτοϋ ζωήν εις μνήμην αιωνίαν. Όθεν άναμένομεν τα της υμετέρας εντιμότητος δείγματα και ενεργείας του πατριωτισμού της αισθήματα ευγενή.
Ο Πενθερός τοις πάσι αγαπητός δέον ακολονθήση τας ενεργείας ημών απάσας: Ισχυρός βοηθός, θεράπων εις κάθε περίστασιν και εν παντί. Τη εαυτού δυνάμει πάντα δυνατά εστίν, η υπέρτατη εξουσία θέλει είσθε η ανταμοιβή.
Ο κυρ Χριστόδουλος και πάλιν διά ζώσης πληροφόρηση ύμας λίαν εκτενώς.
Τω περισπουδάστω μοι άδελφφ κω κω Σταύρω προσκυνώ.
Επιθυμώ να ακούω την μετά ζήλου εις την υπόθεσιν προστασίαν της.
Περαίνων την παροϋσαν ας με χαροποιεί, εσθ’ ότε, με ευγενικά της δηλωτικά, της υμετέρας υγείας το αίσιον.
τή 18 αϋγούστου 1818 Κωνσταντινούπολις
τής υμετέρας εντιμότητος
πατήρ και δούλος
Χρήστος Πασχάλης».
Ανάμεσα στα πολιτικά πρόσωπα που εξυπηρετούσαν τον Αλή ήταν και τ’ αδέρφια Κων/νος και Χριστόδουλος Μαρίνογλου, γέννημα και θρέμμα του Καπεσόβου.
Ήταν μεγαλέμποροι και τραπεζίτες στα Γιάννινα και στην Πόλη. Ο Κων/νος ανέλαβε αρχικά ως οικονομικός έφορος του Αλή κι ύστερα ασχολήθηκε με εξωτερικές υποθέσεις, μια που είχε γνωριμίες λόγω του εμπορίου. Βοήθησε τους Γιαννιώτες και τους Ζαγορήσιους κι αποτελούσε γερή τροχοπέδη στις παράνομες πράξεις του Αλή. Σας είναι γνωστό το επεισόδιο που πήγε κι έσπασε τις πόρτες της φυλακής κι ελευθέρωσε έναν Ζαγορήσιο.
Υστερα πήγε παραπονούμενος στον Αλή κι άφησε σε αργυρό δίσκο τα φιρμάνια, τα χάτια και μπουγιουρντιά, κατηγορώντας ευθέως τον Κατή.
Ο Αλής κάλεσε τον Κατή, τον επέπληξε και του είπε: «Τα δικαιώματα και την αυτονομία των Ζαγορήσιων πάντοτε την ετήρησα και θα τιμωρήσω αυστηρά όποιον τολμήσει να τα παραβιάσει…».
Στα πολιτικά πρόσωπα της αυλής του Αλή συγκαταλέγεται επίσης κι ο Θεόδωρος Μπαζάκας από το Μεσιό Μαχαλά Βίτσας, που χρημάτισε αρχιτελώνης του Αλή και, όταν έχασε την όραση του, ανέλαβε αρχιτελώνης ο γραμματέας του Χρήστος Τατάνης από τα Πάνω Σουδενά.
Ισχυρό πρόσωπο επίσης που επηρέαζε τον Αλή ήταν κι ο Μίσιος Πανταζής από τα Κάτω Σουδενά.
Θα αναρωτιέται κανείς ποια ήταν η επίδραση και η επιρροή των Ζαγορήσιων στον Αλή. Τούτο φαίνεται σ’ όλες τις πλευρές της διοίκησης του Αλή. Πρώτα-πρώτα του στέκονταν εμπόδιο στις φορομπηχτικές διαθέσεις του με τη βοήθεια και του Σταύρου Τζαμπαλάμου.
Ο Αλέξης Νούτσος αντέδρασε πολλές φορές και πέτυχε ν’ αποφύγουν το τσιφλίκωμα πολλά χωριά.
Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος οδηγήθηκε στην κρεμάλα και πήγε ο Αλέξης κι έκοψε τα σχοινιά. Έστειλε τους δημίους στον Αλή να του πουν ότι αυτό το πράγμα δεν το θέλει ο Αλέξης κι έτσι γλύτωσε ο Οδυσσέας.
Σας είπα λίγο παραπάνω για τον Κων/νο Μαρίνογλου που έσπασε τις πόρτες της φυλακής κι ελευθέρωσε τον Ζαγορήσιο. Αυτός ο Ζαγορήσιος έπρεπε να δικαστεί από τους προεστούς κι όχι από τον Κατή.
Τόλμησε ο Κατής να θίξει την αυτονομία και την αυτοδιοίκηση του Ζαγορίου κι αυτό δεν το ανέχτηκε ο Μαρίνογλου.
Οι Ζαγορήσιοι συμβούλεψαν τον Αλή να διαπραγματευτεί με τους Γάλλους και τον Μέγα Ναπολέοντα και τούτη την αποστολή ανέλαβε ο Μάνθος Οικονόμου.
Τα παιδιά του Αλή, ο Βελής και ο Μουχτάρ, είχαν φίλους, συμβούλους και γραμματικούς Έλληνες.
Οι Ζαγορήσιοι κι οι Γιαννιώτες ανέπτυξαν το εμπόριο και τις τέχνες την εποχή του Αλή, τον οποίο απλώς ενδιέφερε να εισπράττει τους τελωνειακούς φόρους και τους φόρους από τα ισνάφια.
Στον τομέα της εκπαίδευσης βοήθησαν πάλι οι Ζαγορήσιοι κι ιδρύθηκαν στα Γιάννινα περίφημες σχολές, όπου δίδαξαν σοφοί δάσκαλοι, με πρώτο και καλύτερο τον Ψαλίδα.
Την εποχή του Αλή τα Γιάννινα είναι το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Βαλκανικής.
Είναι η πόρτα της Ελλάδας με την Ευρώπη. Εμπορικοί οίκοι των Γιαννίνων υπάρχουν στην Τεργέστη, στο Λιβόρνο, στη Βιέννη, στη Βενετία στο Αμστερνταμ, στο Ιάσιο, στην Οδησσό, στη Μεσσήνη, στο Μπρασόβ, στη Σμύρνη, στην Κων/πολη κι αλλού. Το εμπόριο διακινείται από τα Επτάνησα και τα δυτικά λιμάνια του Ιονίου κι αφήνει πολλά κέρδη. Έτσι το χρήμα των πλούσιων Τούρκων επανέρχεται στα χέρια των Ελλήνων. Τα Γιάννινα ήταν κέντρο εμπορίας χρυσού και διαμαντιών. Οι σαράφηδες των Γιαννίνων, Εβραίοι και Χριστιανοί, οργανωμένοι σε ισνάφια (συντεχνίες), όπως και όλοι οι τεχνίτες στα Γιάννινα, ακολουθούν τις τιμές της Ευρώπης. Ο τελάλης τοιχοκολλούσε στο Κουρμανιό τις τιμές των νομισμάτων. Αληθινό χρηματιστήριο.
Εκτός των άλλων ο Αλής προσπάθησε να επεκταθεί και σε πολιτικές και επιστημονικές ενέργειες. Έτσι ήρθε σε επικοινωνία με Γάλλους και Άγγλους και είχε μαζί τους διπλωματικές σχέσεις. Ανθρωποι του μελέτησαν την ύπαρξη μετάλλων στην Ήπειρο.
‘Εφερε από τη Βουλγαρία ειδικούς τεχνίτες να μάθουν στους Ηπειρώτες την τέχνη να φτιάχνουν ξυλοκάρβουνα, γιατί μέχρι τότε η θέρμανση γινόταν μόνο με ξύλα. Έφτιαξε στην ανατολική πλευρά της λίμνης χυτήριο πυροβόλων και γκιουλέδων, δηλ. βομβών και προέβη και σ’ άλλες σχετικές ενέργειες.
Ο Αλής ήταν ανεξίθρησκος. Προσκυνούσε το κοράνι και σεβόταν το ευαγγέλιο. Προσκυνούσε τα ιερά λείψανα των αγίων και με συγκίνηση προσκύνησε τα λείψανα του πάτερ Κοσμά μαζί με τη Βασιλική, όπως γράφει ο Δημήτρης Σαλαμάγκας. Καμάρωνε να θεωρείται απόγονος του Πύρρου.
Οι ξένοι περιηγητές ύψωναν το ποτήρι τους στα συμπόσια στην υγεία του νέου Πύρρου. Στην κεντρική πύλη του κάστρου, που επεξέτεινε ο ίδιος, αναφέρεται σαν απόγονος του Πύρρου.
Στις αρχές της σατραπείας του ο Αλής συνάντησε πολλές δυσκολίες. Οι Τούρκοι των Γιαννίνων δεν τον χώνευαν και τον αποκαλούσαν «Αλή κιαφίρ», δηλαδή άπιστο. Ταυτόχρονα μισούσαν τον Ιωαννούτσο, τον οποίο θεωρούσαν υπεύθυνο για την κατάληψη της εξουσίας από τον Αλή. Οι Τουρκογιαννιώτες με επικεφαλής την Σουλεϊμάν πασίνα, γυναίκα του Σουλεϊμάν πασά που εκτελέστηκε μ’ ενέργειες του Ιωαννούτσου, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διαβάλλουν στην Υψηλή Πύλη τον Αλή, όπου είχαν κι αυτοί σοβαρά ερείσματα. Οι χριστιανοί που έμαθαν τις ενέργειες της πασίνας Αϊσέ πανικοβλήθηκαν, γιατί τυχόν επιτυχία της να διώξει τον Αλή και να βάλει τον Αληζότ αγά ή οποιονδήποτε άλλον Τούρκο, θα ήταν καταστροφή για όλους. Στη δύσκολη αυτή στιγμή για τον Ελληνισμό ο Ιωαννούτσος έσωσε την κατάσταση πηγαίνοντας για τρίτη φορά στην Κων/πολη. Πριν αναχωρήσει, τριάντα Γιαννιώτες προύχοντες, με επικεφαλής το Δεσπότη Ιωαννίνων Μακάριο, το Δεσπότη Δυρραχίου Παρθένιο και τον ίδιο ως Γενικό Προεστώτα Ιωαννίνων και Ζαγορίου, υπογράφουν ένα σπουδαίο έγγραφο υποστηρίζοντας τον Αλή πασά.
Το έγγραφο πήγε στην Κων/πολη ο Ιωαννούτσος και με τη συνεργασία ισχυρών χριστιανών και του Χριστοδούλου Πασχάλογλου αποτρέπουν κάθε ενέργεια κατά του Αλή. Το έγγραφο αυτό του 1792 βρίσκεται στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη Αθηνών.
«Υψηλότατε
Την Υμετέραν Πανυπερτάτην
δονλοπρεπώς καταφιλούντες τα ίχνη των ποδών της, ημείς οι ευτελέστατοι δούλοι της και ευπειθείς ραγιάδες κάτοικοι της Πολιτείας Ιωαννίνων, Ζαγορίου και των επίλοιπων περί αυτήν ναχαέδων.
Όλοι κοινώς με μίαν γνώμην προστρέχομεν ικετικώς εις το ύφος της και δεινοπαθώς αναφέρωμεν περί της Αϊσέ Χανούμ γυναικός του Σουλεϊμάν πασιά, την ποίαν όλοι οι εδώ Ουλιαμάδες αντάμα με την επίλοιπον τουρκιάν και τον ραγιάν της κραταιάς Βασιλείας την εσνμβούλευσαν και την επαρακίνησαν να τραβήση χέρι και να απέχη από κάποια φθοροποιά επιχειρήματα και κινήματα, οπού και εις αυτήν δεν ημπορούν να φέρουν κανένα καλόν και εις την πτωχολογιάν προξενούν ζημίαις και βλάβαις, αλλά να καθίση τακτικά και τιμημένα εις το σαράγι της, χωρίς να ιδή ή να δοκιμάση από κανένα ουδέ παραμικρόν γγίξημον και να βάλη κεχαγιάν εις τας υποθέσεις της όποιον διάλεξη με όλον της το θέλημα και τελείαν ευχαρίστησιν, έξω από τους καστρινούς οπού είναι ανάποδοι άνθρωποι και άδικοι και οπού έκαμαν εις ημάς πολλά κακά και ήφεραν εις την ορφάνιαν χαλασμόν και όχι μοναχά με λόγια και με πολλαίς παρακινήσεις εζητήθη να κόμη τούτο, αλλά και με ϊλάμια και μουαζάλια, όμως αυτή προτιμόντας από κάθε άλλο την ισχυρογνωμίαν της και θέλοντας να κάμη τον καμωμάτην και να ευχαρίστηση την όρεξίν της, δεν έδωκεν ακρόασιν εις αυτά οπού πολλάκις της είπαν όλοι όσοι της ήθελαν το καλόν και την ησυχίαν, αλλά ανεχώρησεν από εδώ δια να ημπορέση να κάμη ευκολώτερα σκάνδαλα και να φέρη διάφορα ανακατώματα.
Συμμά εις τα άλλα δεν έλειψεν να δώση αρτζουχάλια εις την Υψηλήν Πόρταν της κραταιοτάτης βασιλείας και να παραπονήται από τον βελήν μας Αλή πασιάν και να κάνη σκιέτι χωρίς να έχη από αυτόν κανένα γγίξημον ή παραμικράν ζημίαν, μοναχά δια να δείξη την μοχθηρίαν της και να σηκώση από τους ραγιάδες την ησυχίαν και να βλάψη την πτωχολογιάν.
Το οποίον μη υποφέροντας όλοι ημείς, μάλιστα ευρισκόμενοι κατά τα πάντα ευχαριστημένοι από τον ειρημένον Αλή πασιάν και από την καλήν του διοίκησιν και κυβέρνησιν και βλέποντας, το οποίον είναι εις όλους φανερόν, ότι δεν της έκαμε ζάπτι τα τσιφλίκια της με το στανιό, αλλά αυτά οπού λέγει είναι συφαντίαις και εχθρικά λόγια και εφευρέματα εδικά της δια να βλάψη εκείνους από τους οποίους δεν είδε κανένα κακόν.
Προστρέχομεν ικετευτικώς εις το ύφος της και παρασταίνοντες την κοινήν ευχαρίστησιν όπου έχομεν όλοι από τον Αλή πασιάν και την καλωσύνην και φύλαξιν οπού έχει ο ραγιάς και η επίλοιπη πτωχολογία.
Έτι δε φανερώνοντες με κάθε αληθοσύνη ότι τα παράπονα και τα ευκι-κέτια της ρηθείσης Αϊσέ Χανούμ είναι πλαστά και εχθρικά, παρακαλούμεν κοινώς να μη δώσει καμίαν ακρόασιν ή βεβαιότητα εις αυτά, αλλά να ευεργετήση ημάς τους ευτελέστατους δούλους της με το ισάκουσμα της κοινής ημών ικεσίας και δεήσεως και δεν θέλομεν λήψει να παρακαλούμεν τον ελεήμονα θεόν να αυγατίση την ζωήν και να πληθαίνη την ευδαιμονίαν.
1792: Ιανουαρίου 25
ο Ιωαννίνων Μακάριος (σφρ.), ο Δυρραχίου ΠαρΘένιος (οφρ.), Ιωαν-νούτζος Αλεξίου (οφρ.), Αναστάσιος Δρόσος (σφρ.), Νικόλαος Μκέρκος (σφρ.), Χ(ατζή) Πολύζος (σφρ.), Διαμαντής Μπαλαδήμας (σφρ.), Πέτρος Σάββας (σφρ.), Μιχαήλ Πατζιάδης (σφρ.), Ιωάννης Χριστοδούλου (σφρ.), Αναστάσιος Μελάς (σφρ.), Στάθης Πάνος (σφρ.), Ξαϊκουστός Λοντάρις (σφρ.), Ευθύμιος Μανούσης (σφρ.), Παναγιότης (δυσ.) (σφρ.), Γεώργης Μαρούλης (σφρ.), Δημήτριος Λιάμπεης (σφρ.), Σπήρος Κολοβός (σφρ.), Διαμαντής (Παναγιώτου) (σφρ.), Χ(ατζή) Γηόργης (σφρ.), (δυσανάγνωστη), Δημήτρης Στάβρου (σφρ.), Αναστάσιος Πατρίκιος (σφρ.), Αλέξιος Κρο-μύδης (σφρ.), Γεώργης Μπίτζινος (σφρ.), Ιωάννης Διαμαντής (σφρ.), Στέφανος Χ(ατζή) Στάθης (σφρ.), Γιάννης Κόνστας (σφρ.), (δυσ.) Χριστοδούλου (σφρ.), Στέργιος Νικολάου (σφρ.), Γεόργη Γκάγκας (σφρ.), (δυσ~.) Αναστάσιος (σφρ.), Θεοδώρου Ιωάννου (σφρ.), Κόνστας Δημητρίου (σφρ.)».
Οι Τούρκοι των Γιαννίνων κι ιδιαίτερα η Αϊσά ποτέ δεν ξέχασαν την ενέργεια αυτή του Ιωαννούτσου και το 1797 τον δολοφόνησαν άγρια στην πύλη του κάστρου.
Αυτό ήταν το δραματικό τέλος του Ιωαννούτσου Καραμεσίνη του «Ρωμιόπασα», του άρχοντα κυρ-Νούτσου, όπως έμεινε στη ζωντανή παράδοση.
Οι Γιαννιώτες κι οι Ζαγορήσιοι τον έκλαψαν όσο δε λέγεται.
Ο Αλής μοιρολόγησε πάνω στο πτώμα του και ορκίστηκε εκδίκηση.
Τον έκλαψε σα μικρό παιδί. Ο χαμός του Ιωαννούτσου, του αδερφικού του φίλου και βλάμη, ήταν για τον Αλή ένα τραγικό μήνυμα.
Ο Γούδας στο βιβλίο του: Βίοι Παράλληλοι «Αλέξης Νούτσος» γράφει: «Χάριν της αληθείας οφείλομεν να ομολογήσωμεν ότι ο Αλής στα τέκνα του Νούτσου επεδαψίλευσεν πατρικήν τω όντι μέριμνα και στοργήν κλπ».
Μετά το θάνατο του Ιωαννούτσου οι χριστιανοί έχασαν τον προεστώτα, «το φλάμπουρο του Ζαγορίου, καμάρι των Γιαννίνων».
Ο Αλέξης Νούτσος, ο γιος του, ανέλαβε όλα τα οφίκια της διοίκησης των Γιαννίνων και του Ζαγορίου. Παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα, θυγατέρα του ισχυρού Σταύρου Τζαμπαλάμου. Ο Σταύρος ήταν μεγάλος οικονομολόγος και το σπουδαιότερο πρόσωπο κοντά στον Αλή μετά τον Αλέξη Νούτσο.
Η προσωπικότητα του Σταύρου φαίνεται μέσα στο μεγάλο αρχείο του, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη (βλ. και ΙΔ’ τόμο Ηπειρ. Χρονικών). Ο Αλής διόρισε τον Αλέξη άρχοντα Λογοθέτη, κάτι σαν πρωθυπουργό στην αυλή του. Ο Αλέξης, αν και στα νιάτα του ήταν λίγο ζωηρός, μετά φάνηκε σπουδαίος στα διοικητικά του καθήκοντα. Βοήθησε τον Αλή και τον κατηύθυνε όσο μπορούσε να ενεργεί υπέρ του ελληνικού στοιχείου και τον συγκρατούσε από αδικίες. ΙΓα τον Αλέξη Νούτσο έχω εκδώσει το 1971 ομώνυμο βιβλίο, όπου γράφω με κάθε λεπτομέρεια την εκτεταμένη πατριωτική δράση του.
Το 1817 ο Χριστόδουλος Πασχάλογλου είχε στείλει από την Κων/πολη τον Χριστόδουλο Οικονόμου να μυήσει στη Φιλική Εταιρεία τον αδερφό του Μάνθο και τον Αλέξη Νούτσο.
Ο Αλέξης κι ο Μάνθος με εντολή της Φιλικής Εταιρείας εισάγουν στα μυστικά της τον Αλή πασά, με τρόπο τέτοιο ώστε να τον οδηγήσουν σε ανταρσία κατά του Σουλτάνου. Η αποστασία του Αλή είναι γεγονός συνυφασμένο με την Επανάσταση του 1821. Είναι η μεγαλύτερη πολιτική και διπλωματική επιτυχία της Φιλικής Εταιρείας. Η Φιλική Εταιρεία ήλπιζε πολλά από την αποστασία του Αλή. Στη γλώσσα των φιλικών ο Αλής αναφέρεται σαν «ο πεθερός».
Ο Γιαννιώτης Πατσιμάδης, ο Κομιζόπουλος κι άλλα σημαίνοντα πρόσωπα, μέλη της Φιλικής Εταιρείας, γράφουν σε επιστολή τους προς τον Υψηλάντη «ο πεθερός τα έχει στενά και ότι του προβληθεί δεν θα αντιτείνει».
Ο Πατσιμάδης γράφει στον Ξάνθο «ανυπομόνως περιμένομεν να μάθωμεν τα του πεθερού».
Ο Παπαφλέσσας (αρμόδιος στη γλώσσα της Φ.Ε.) γράφει: «τα του πενθερού προχωρούν γιγαντιαία με την βοήθειαν των προθύμων Βρυάρεών μας», δηλαδή των φιλικών των Γιαννίνων.
Ο δε Υψηλάντης γράφει στον Περαιβό, που είχε μετακινηθεί προς το Σούλι: «πασχίσατε να φυλάττετε συμμαχίαν μετά του Αλή, τοιαύτην ώστε αφανίζοντας τους σουλτανικούς να τον έχετε πάντοτε στο χέρι σας. Συντρίψατε και διώξτε τα σουλτανικά στρατεύματα εξ Ηπείρου, προσποιούμενοι πίστιν προς τον Αλή πασά».
Η Φιλική Εταιρεία τύλιξε τον Αλή με την υπόσχεση να τον ενισχύσει να γίνει ανεξάρτητος από την Πύλη, Βασιλιάς, Πύρρος κι άλλα πολλά.
Του έταξε λαγούς με πετραχείλια.
Ο γέροντας πια Αλής, παρασυρμένος σήκωσε παντιέρα ενάντια στο Δοβλέτι.
Οι φιλικοί, απασχολημένοι με τα πρώτα πολεμικά γεγονότα στη Μολδοβλαχία και την Ελλάδα, δεν ενίσχυσαν τον Αλή στην ανταρσία κατά της Υψηλής Πύλης.
Μόνο ο Νούτσος προσπάθησε να ενώσει τους Σουλιώτες με τους φίλους του Αλή Αλβανούς και να κάνει την ελληνοαλβανική συμμαχία, που κράτησε μόνο ένα χρόνο. Ο Σουλτάνος πληροφορήθηκε τις αποστατικές ενέργειες του Αλή και στα 1819 τον κήρυξε Φιρμανλή.
Η προκύρυξη του Σουλτάνου έλεγε:
«Προς όλους τους υπηκόους μου του Βιλαετίου παντός χρώματος φυλής θρησκεύματος. Να βοηθήσουν όλοι να χτυπήσουμε τον άπιστο τον αποστάτη το αποφώλιον τέρας Αλή Τεπελενλή που εξήκωσε το χριστιανικό γένος εναντίον της Υψ. Πύλης».
Έτσι άρχισε να κινείται σουλτανικός στρατός προς την Ήπειρο και ξέσπασε η επανάσταση στην Μολδοβλαχία, άσχετο αν τελικά απέτυχε. Από τον Αύγουστο του 1820 ο κορμός του τουρκικού στρατού, με επικεφαλής δέκα πασάδες, χτυπάει τον Αλή στα Γιάννινα. Για δυο χρόνια κράτησε η φοβερή αντίσταση του Αλή στην πίεση των τουρκικών στρατευμάτων. Όλοι τον εγκατέλειψαν και μόνο οι Σουλιώτες με τον Αλέξη στάθηκαν στο πλευρό του, ως ότου διαλύθηκε η ελληνοαλβανική συμμαχία το φθινόπωρο του 1821.
Ο Αλής υπέκυψε το Γενάρη του 1822.
Τα Γιάννινα έπαθαν ολοσχερή καταστροφή.
Η καταστροφή των Γιαννίνων είναι ένα φοβερό γεγονός, που δυστυχώς στην ελληνική ιστορία έμεινε άγνωστο, όπως άγνωστα παραμένουν και όλα τα επαναστατικά γεγονότα της εποχής του 1820-1822 στην Ήπειρο.
Άγνωστες παρέμειναν και οι επαναστατικές επιχειρήσεις του Αλέξη Νούτσου στο Ζαγόρι τον Γενάρη του 1821 και οι φοβερές μάχες και η φθορά των σουλτανικών από τους Σουλιώτες.
Η Ήπειρος τότε έγινε ο κρεατόμυλος των σουλτανικών στρατευμάτων, αλλά και οι Έλληνες της περιοχής Ιωαννίνων υπέστησαν αφάνταστες ζημιές.
Ο Αλέξης Νούτσος, που είχε στείλει στη Λευκάδα την περιουσία του από χρήματα κλπ., εγκαταλείπει την Ήπειρο με πολλούς Σουλιώτες και πάει στο Μεσολόγγι. Φεύγοντας απ’ την περιοχή του Μακρυνόρους όπου εμάχετο ενάντια των Τούρκων μαζί με τους Βουρνακιώτη – Καραΐσκο και Μακρυγιάννη, όπως γράφει ο ίδιος ο Μακρυγιάννης, στέλνει το παρακάτω γράμμα προς τον ου:
«Κυρ Αναγνώστη προσκυνώ
απ’ ότι έμαθον από Σπύρον και το ευγενές γράμμα σου η Αλεξάνδρα μου είναι ασφαλής πλέον και ηυχαριστήθην δια τούτο. Να προσεχής ότι διεσώθη από το σπίτι μου και την πραμάτια. Να προσεχής τους εδικούς μου ως πατήρ πλέον. Εγώ είμαι ηναγκασμένος από τας περιστάσεις να φύγω. Ο Πέτρος και ο Αντώνης είναι πάντα μαζί μου και εις κάθε περίστασιν. Η ανάγκη της πατρίδος επιβάλει εις όλους την μεγάλην θυσίαν. Με τον ίδιον να μου στείλης ογλήγορα ό,τι θα σου πη και μην αργήσης ότι είσαι βέβαιος ότι δεν θα με προλάβουν.
Δίδης εις την Αλεξάνδρα μου το γράμμα μου και δώσε κάθε υποστήριξην ώστε να έχη υπομονήν ότι όλα θα διορθωθούν με τον χρόνον έτσι τα έφερε η περίστασις.
Περιμένω ογλήγορα απάντησίν Σου
και μένω ηγαπητός Σου
αλέξης Ιωανούτζου»
Συνεργάζεται με τον Μαυροκορδάτο και ενισχύει οικονομικά την Επανάσταση.
Ένα μιλιούνι γρόσια έδωσε, γράφει ο Μακρυγιάννης, ο οποίος λέει ακόμα ότι ο Νούτσος ήταν ο καλύτερος απ’ όλους.
Το 1822 τον Απρίλη ο Νούτσος συναντιέται με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και παίρνει την υπόσχεση για πολιτική αρχηγία της Στερεάς. Αφού διορίζεται από την κυβέρνηση, πηγαίνει με τον Παλάσκα να αναλάβουν τη Στερεά Ελλάδα στις 29 Μαΐου 1822, αλλά στην Δρακοσπηλιά ο Ανδρούτσος τους σκοτώνει και τους ληστεύει.
Αυτό ήταν το δραματικό τέλος του Αλέξη Νούτσου, που τελείωσε έτσι τραγικά, όπως ο πατέρας του Ιωαννούτσος, και ο φίλος του Αλή πασάς.
Τραγωδία φοβερή πατέρας και γιος να πάνε αδικοσφαγμένοι υπηρετώντας την πατρίδα και σχεδόν να μείνουν άγνωστοι στην Ελλην. Ιστορία.
Και τελειώνω εδώ με την διαθήκη του Καπεσοβίτη φιλοσόφου Κώστα Γεωργίου, φτιαγμένη το 1802, που γράφει: «Αφήνω προσέτι 2.000 γρόσια εις τον Υψηλότατον Πολυχρόνιον Βεζύρ Εφέντην μας, δια την ειρηνικήν και αναπαυτικήν ζωήν, όπου απέρασα εις τας λαμπράς ημέρας του…»
* Το παραπάνω κείμενο του Κωνσταντίνου Βαρζώκα αναγνώστηκε στο συμπόσιο για το Ζαγόρι που διοργανώθηκε το φθινόπωρο του 1988 στα Γιάννινα.
ΑΠΕΙΡΟΣ ΓΑΙΑ 